Uppskriftin að sigri Bill Clinton gegn Bush eldri á sínum tíma fólst í þremur áminningum sem skrifaðar voru á skilti í höfuðstöðvum kosningabaráttu hans. Þar stóð:
Breytingar eða meira af því sama.
Efnahagurinn, auli!
Ekki gleyma heilbrigðismálunum.
Miðjufrasinn er síðann orðinn fleygur, að vísu í örlítið breyttri mynd. Það er augljóst að kosningaspunamenn framboðanna á Íslandi hyggjast tileinka sér hina klintósku taktík af fullum þunga.
Auðvitað þurfa skilaboð og loforð flokka til kjósenda að vera afdráttarlaus, skýr og einföld. Ég velti því fyrir mér hversu viðeigandi það er í efnahagsástandi eins og því íslenska að niðursjóða flókinn efnahagsvanda niður í einföld úrlausnarefni, slagorð eða loforð.
Framsóknarflokkurinn er sakaður um einmitt það. Að lofa alltof einfaldri lausn á flóknum vanda. Ef ég skil talsmenn flokksins rétt (sem ég er alls ekki viss um) felst íslenska fjármálavorið í því að gera sér mat úr þeirri staðreynd að fjöldinn allur af fjármálarándýrum lokaðist inni á landinu þegar höft voru sett á, um það bil sem tækifærissinnar sópuðu hér upp eignum á hrakvirði. Lausn Framsóknar felst í að taka stóran toll af fengnum gegn því að rándýrin fái að hafa með sér afganginn út. Loforð flokksins er síðan það að þessi fengur verði notaður til að lækka skuldir almennings.
Ég get ekki séð að þetta módel sé neitt stórkostlega flókið í sjálfu sér. Það vekur samt þúsund spurningar – sem margar hverjar hafa áreiðanlega ekkert sérlega einföld eða augljós svör.
Sá flokkur, sem harðast hefur gagnrýnt Framsókn fyrir patentlausnir, er Samfylkingin. Ef allrar sanngirni er gætt verður að segjast að fyrsta taktík hennar sé, ef eitthvað er, enn einfeldningslegri en nokkuð það sem Framsókn hefur lofað. Frasinn er einföld spurning: „Hvort viltu borga íbúðina þína einu sinni eða tvisvar?“ Gefið er í skyn að með því að kjósa Samfylkinguna geti maður tryggt aðstæður þar sem fasteignir kosta helmingi minna.
Það sem Samfylkingin vill gera er að hefja undirbúning að upptöku evru. Allir viðurkenna að slíkt tekur tíma og í aðstæðum þar sem meirihluti þjóðarinnar er staðfastlega á móti inngöngu í ESB (og hörmungarsögur af evru-ríkjum eru daglegt brauð) verður að segjast að ef tillögur flokksins virka jafnvel enn langsóttari en tillögur Framsóknar.
Vinstri grænir vita eiginlega ekki hvar þeir hafa efnahagsmálin. Þeirra lína virðist vera sú að selja hugmyndina um flokkinn sem pólitískan höggdeyfi. Vg er flokkur sem festa má við aðra flokka, ekki til að fyrirbyggja pólitíska rangstöðu heldur til að draga úr áhrifum hennar. Vg klæðir kapítalismann í boxhanska, hvort sem er í umhverfis- eða fjármálum.
Sjálfstæðisflokkurinn leggur ekkert til málanna annað er hefðbundar klisjur um að efnahagslífið þurfi sárlega á því að halda að ríkulegur hvati til auðsöfnunar sé til staðar. Flokkurinn ætlar að ráðast á skattkerfið og auka niðurskurð komist hann til valda. Enginn er sérlega trúaður á að þær aðgerðir muni duga til að leysa hið flókna efnahagsástand sem nú er uppi. Flokkurinn neitar að endurnýja sig og gera upp og ef eitthvað er hefur metnaðar- og áhugaleysi forystunnar ýtt flokknum lengra í átt til þeirra afla sem í raun eru borderlæn pólitískir vanvitar. Ákveðinn kjarni mun þó kjósa flokkinn, fyrst og fremst vegna þess að í hluti af stefnu hans er að þvælast ekki of mikið fyrir athafnasömu fólki.
Íslenska ástandið er margslungið. Margar áleitnar spurningar krefjast svara. Hér eru aðeins nokkrar:
Hversu réttlátt/skynsamlegt var að tryggja allar innistæður við hrun? Hefði verið skynsamlegra að setja þak á tryggingar?
Hversu skynsamleg voru gjaldeyrishöftin? Hefði jafnvel verið betra að sleppa þeim, leyfa krónunni að húrra niður í trú á að hún hefði náð jafnvægi á broti þess tíma sem nú er liðinn frá hruni? Hvaða afleiðingar hafa höftin á lífskjör? Fjárfestingar? Fasteignaverð? Spillingu?
Hversu réttlátt/skynsamlegt væri afnám verðtryggingar? Hafa „stökkbreytt“ lán raunverulega afskræmst miðað við réttmáta mælikvarða, þ.e. tekjur? Er samanburður aftur í tímann eðlilegur eða villandi? Þessi spurning er sérlega aðkallandi þegar rætt er um slagorð eins og þau á Íslendingar greiði fasteignir sínar tvisvar? Hversu hátt hlutfall af tekjum sínum greiðir Íslendingur á afborgunartímanum miðað við hlutfall íbúa í evruríki?
Hvaða áhrif hefði flöt niðurfelling skulda? Myndi íbúðarverð hrynja í kjölfarið? Yrði verðhjöðnun? Ykist neysla og verðbólga?
Listinn er næstum endalaus. Ísland er eins og sjúklingur á gjörgæslu sem fæst við flókinn og margþættan sjúkdóm. Eflaust eru margar leiðir til bata og að einhverju leyti mun ónæmiskerfi sjúklingsins sjálft sjá til þess að hann braggast. Við slíkar aðstæður skiptir samt öllu að eiga aðgang að sérfræðiþekkingu. Alvöru sérfræðiþekkingu sem byggir á nákvæmri, agaðri greiningu og þekkingu á því stóra samhengi sem Ísland á 21. öld er aðeins fótnóta í.
Sú þekking er því miður ekki til staðar. Hrunið virðist hafa gert alla hagfræðinga eldri en tvævetur að stjórnmálamönnum eða áróðursmeisturum og alla þá yngri að útrásarvíkingum og fjárhirðum. Íslensku háskólarnir hafa brugðist. Fjölmiðlarnir að stærstu leyti líka.
Það er ofsalega óþægilegt að reyna að mynda sér skoðun á framboðum til Alþingis í slíku ástandi. Það er eins og að velja lækni fyrir fársjúkan ástvin eftir útliti eða klæðaburði. Eða jafnvel verra. Eins og að velja lækni út frá næstum algjörlega ósönnuðum fullyrðingum.
Upplýsingar eru forsenda ábyrgðar. Þær einar og sér eru þau engan veginn nægar sem forsendur. Upplýsingar þarf að setja í samhengi. Meðal annars til að almenningur hafi vörn þegar stjórnmálamenn og aðrir reyna að taka þær úr eðlilegu samhengi.
Ísland er frekar opið land þegar kemur að aðgengi að upplýsingum. Þó er baráttan fyrir meira aðgengi sívakandi og þarfari nú en nokkru sinni fyrr. Landið er samt ægilega lokað þegar kemur að faglegri, hlutlausri túlkun upplýsinga.
Það þarf að efla ónæmi almennings gegn áróðri. Það þarf að efla virðingu almennings fyrir því að halla ekki réttu máli. Það þarf að koma því í tísku að vera sanngjarn, hógvær og samvinnufús.
Sá vandi sem við glímum við nú var þegar farnir að há samfélögum í fornöld. Menn áttuðu sig smátt og smátt á því að mótunarár manneskju skipta máli til að hægt sé að framleiða þegna sem auka farsæld þjóðar sinnar og lifa hamingjuríku lífi.
Það er dálítið sorglegt að í samfélagi nútímans er ungt fólk gegndarlaust stappað út með tróði sem heita á ómissandi grunnur að góðu lífi. Mest af því er óttalegt prjál. Það sem mest er um vert á einhvernveginn að koma af sjálfu sér. En gerir það ekki.
Ísland er lítið land með sterkan kjarna samkenndar og sögu. Aðdáunarlega hefur landið á örfáum áratugum farið frá því að vera forpokaður edensgarður fordóma og menningarlegrar hörgulsýki í víðsýnt og frjálslynt samfélag sem alla burði hefur til að verða enn betra.
Samfélagið þarf að setja sér upp markmið og taka hökuna frá bringunni. Umbótamenn þurfa að hafa hugsjón og horfa til framtíðar í stað þess að standa í endalausum smáskærum við smæstu holdtekjur ófullkomleikans hvar sem hann finnst. Ofsóknir gegn gjörsigruðum andstæðingum taka of mikinn tíma frjálslyndra umbótamanna. Meira að segja í eilífðarríkinu þar sem lömb hvíla sig í fangi ljóna og fuglar sitja á nefi katta er ekki hægt að ganga um án þess að geta stigið í skít. Það er lítilmannlegt að hafa stórar áhyggjur af því.
Umfram allt held ég okkur væri hollt að hætta að vera hækja stjórnmálanna og annarar birtingarmyndar vanhæfni og vansældar. Við eigum að tempra hina heilögu vandlætingu, anda með nefinu og lifa eins og við séum það sem við erum – betri en sú mynd sem þjóðmálaumræðan gefur af okkur. Við eigum að vera skýr og tær í hugsun og hætta að sökkva til botns með lóðum sem okkur finnst við nauðsynlega verða að setja á vogarskálar sem mara á hálfu kafi í hafsjó kjaftæðis, grimmdar og eymdar.
Við eigum fyrst og fremst að efla innviði samfélagsins: sjúkrahúsin, fjölmiðlana, skólana. Við eigum að gefa rausnarlega af okkur til annarra þjóða og vera tilbúin að taka á móti.
Við eigum að hætta að ala eymd okkar og sorg á þeirri þórðargleði að kenna megi óvinum okkar um vandann.
Við eigum að horfa á það sem sameinar í stað þess að nota hvert tækifæri til að sundrast.
Við eigum að viðurkenna þegar okkur er nóg boðið og hætta að láta flæða áfram úr barmafullum skálum vanþóknunar okkar. Við eigum að veita kjörnum fulltrúum meira aðhald og þá gjalda slaks siðferðis, dómgreindar og vinnubragða. En við eigum að vera örlátari á stuðning okkar til allra þeirra sem hafa fram að færa góðar hugmyndir sem þeim tekst að gera skiljanlegar án þess að beita til þess sjónhverfingum og öðrum blekkingum.
Fyrst og fremst þurfum við að láta af þessari sjálfssefun og -dáleiðslu sem við höfum alltaf stundað þegar kemur að því að miðla sameiginlegum málum. Við erum ekki rollur í hjörð sem feta sælar einstigi á eftir sauðum sem eru aðeins of vissir um eigið ágæti.
Stjórnmálamenn ætti alltaf að meta út frá því hvernig þeir koma fram við andstæðinga sína. Það er eini raunverulegi mælikvarðinn á það hvaða menn þeir hafa að geyma.
Íslenska ástandið er margslungið. Margar áleitnar spurningar krefjast svara. Hér eru aðeins nokkrar:
Hversu réttlátt/skynsamlegt var að tryggja allar innistæður við hrun? Hefði verið skynsamlegra að setja þak á tryggingar?
Hversu skynsamleg voru gjaldeyrishöftin? Hefði jafnvel verið betra að sleppa þeim, leyfa krónunni að húrra niður í trú á að hún hefði náð jafnvægi á broti þess tíma sem nú er liðinn frá hruni? Hvaða afleiðingar hafa höftin á lífskjör? Fjárfestingar? Fasteignaverð? Spillingu?
Hversu réttlátt/skynsamlegt væri afnám verðtryggingar? Hafa „stökkbreytt“ lán raunverulega afskræmst miðað við réttmáta mælikvarða, þ.e. tekjur? Er samanburður aftur í tímann eðlilegur eða villandi? Þessi spurning er sérlega aðkallandi þegar rætt er um slagorð eins og þau á Íslendingar greiði fasteignir sínar tvisvar? Hversu hátt hlutfall af tekjum sínum greiðir Íslendingur á afborgunartímanum miðað við hlutfall íbúa í evruríki?
Hvaða áhrif hefði flöt niðurfelling skulda? Myndi íbúðarverð hrynja í kjölfarið? Yrði verðhjöðnun? Ykist neysla og verðbólga?
Listinn er næstum endalaus. Ísland er eins og sjúklingur á gjörgæslu sem fæst við flókinn og margþættan sjúkdóm. Eflaust eru margar leiðir til bata og að einhverju leyti mun ónæmiskerfi sjúklingsins sjálft sjá til þess að hann braggast. Við slíkar aðstæður skiptir samt öllu að eiga aðgang að sérfræðiþekkingu. Alvöru sérfræðiþekkingu sem byggir á nákvæmri, agaðri greiningu og þekkingu á því stóra samhengi sem Ísland á 21. öld er aðeins fótnóta í.
Sú þekking er því miður ekki til staðar. Hrunið virðist hafa gert alla hagfræðinga eldri en tvævetur að stjórnmálamönnum eða áróðursmeisturum og alla þá yngri að útrásarvíkingum og fjárhirðum. Íslensku háskólarnir hafa brugðist. Fjölmiðlarnir að stærstu leyti líka.
Það er ofsalega óþægilegt að reyna að mynda sér skoðun á framboðum til Alþingis í slíku ástandi. Það er eins og að velja lækni fyrir fársjúkan ástvin eftir útliti eða klæðaburði. Eða jafnvel verra. Eins og að velja lækni út frá næstum algjörlega ósönnuðum fullyrðingum.
Upplýsingar eru forsenda ábyrgðar. Þær einar og sér eru þau engan veginn nægar sem forsendur. Upplýsingar þarf að setja í samhengi. Meðal annars til að almenningur hafi vörn þegar stjórnmálamenn og aðrir reyna að taka þær úr eðlilegu samhengi.
Ísland er frekar opið land þegar kemur að aðgengi að upplýsingum. Þó er baráttan fyrir meira aðgengi sívakandi og þarfari nú en nokkru sinni fyrr. Landið er samt ægilega lokað þegar kemur að faglegri, hlutlausri túlkun upplýsinga.
Það þarf að efla ónæmi almennings gegn áróðri. Það þarf að efla virðingu almennings fyrir því að halla ekki réttu máli. Það þarf að koma því í tísku að vera sanngjarn, hógvær og samvinnufús.
Sá vandi sem við glímum við nú var þegar farnir að há samfélögum í fornöld. Menn áttuðu sig smátt og smátt á því að mótunarár manneskju skipta máli til að hægt sé að framleiða þegna sem auka farsæld þjóðar sinnar og lifa hamingjuríku lífi.
Það er dálítið sorglegt að í samfélagi nútímans er ungt fólk gegndarlaust stappað út með tróði sem heita á ómissandi grunnur að góðu lífi. Mest af því er óttalegt prjál. Það sem mest er um vert á einhvernveginn að koma af sjálfu sér. En gerir það ekki.
Ísland er lítið land með sterkan kjarna samkenndar og sögu. Aðdáunarlega hefur landið á örfáum áratugum farið frá því að vera forpokaður edensgarður fordóma og menningarlegrar hörgulsýki í víðsýnt og frjálslynt samfélag sem alla burði hefur til að verða enn betra.
Samfélagið þarf að setja sér upp markmið og taka hökuna frá bringunni. Umbótamenn þurfa að hafa hugsjón og horfa til framtíðar í stað þess að standa í endalausum smáskærum við smæstu holdtekjur ófullkomleikans hvar sem hann finnst. Ofsóknir gegn gjörsigruðum andstæðingum taka of mikinn tíma frjálslyndra umbótamanna. Meira að segja í eilífðarríkinu þar sem lömb hvíla sig í fangi ljóna og fuglar sitja á nefi katta er ekki hægt að ganga um án þess að geta stigið í skít. Það er lítilmannlegt að hafa stórar áhyggjur af því.
Umfram allt held ég okkur væri hollt að hætta að vera hækja stjórnmálanna og annarar birtingarmyndar vanhæfni og vansældar. Við eigum að tempra hina heilögu vandlætingu, anda með nefinu og lifa eins og við séum það sem við erum – betri en sú mynd sem þjóðmálaumræðan gefur af okkur. Við eigum að vera skýr og tær í hugsun og hætta að sökkva til botns með lóðum sem okkur finnst við nauðsynlega verða að setja á vogarskálar sem mara á hálfu kafi í hafsjó kjaftæðis, grimmdar og eymdar.
Við eigum fyrst og fremst að efla innviði samfélagsins: sjúkrahúsin, fjölmiðlana, skólana. Við eigum að gefa rausnarlega af okkur til annarra þjóða og vera tilbúin að taka á móti.
Við eigum að hætta að ala eymd okkar og sorg á þeirri þórðargleði að kenna megi óvinum okkar um vandann.
Við eigum að horfa á það sem sameinar í stað þess að nota hvert tækifæri til að sundrast.
Við eigum að viðurkenna þegar okkur er nóg boðið og hætta að láta flæða áfram úr barmafullum skálum vanþóknunar okkar. Við eigum að veita kjörnum fulltrúum meira aðhald og þá gjalda slaks siðferðis, dómgreindar og vinnubragða. En við eigum að vera örlátari á stuðning okkar til allra þeirra sem hafa fram að færa góðar hugmyndir sem þeim tekst að gera skiljanlegar án þess að beita til þess sjónhverfingum og öðrum blekkingum.
Fyrst og fremst þurfum við að láta af þessari sjálfssefun og -dáleiðslu sem við höfum alltaf stundað þegar kemur að því að miðla sameiginlegum málum. Við erum ekki rollur í hjörð sem feta sælar einstigi á eftir sauðum sem eru aðeins of vissir um eigið ágæti.
Stjórnmálamenn ætti alltaf að meta út frá því hvernig þeir koma fram við andstæðinga sína. Það er eini raunverulegi mælikvarðinn á það hvaða menn þeir hafa að geyma.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli