29. júní 2012

Sókn fyrir hverfandi sveitarfélög

Raufarhöfn er að þurrkast út. Hið sama gildir um fleiri sveitarfélög. Í öllum landsfjórðungum nema einum eru kjarnabyggðarlög með viðvarandi fólksfækkun. Þau má sjá á myndinni:


Þetta eru byggðir sem við erum að tapa. Einhverjum verður ekki bjargað úr þessu – en öðrum má vel bjarga. En til þess þarf að koma til róttæk hugarfarsbreyting. Mig langar að stinga upp á einni lausn.

Ég þekki helming þessara svæða persónulega. Hef búið þar og starfað. Þekki innviðina og fólkið og veit að öll svæðin sem ég þekki af reynslu eru meira en þess virði að þeim sé bjargað.

Byrjum að greina vandann. Í flestum tilfellum er hann sá að fólk með börn hverfur. Aldurssamsetning flestra þessara staða er flöt. Hér er eitt dæmi sem á við um flest sveitarfélögin að einhverju leyti:


Það vantar börn og fólk á virkasta skeiði. Þess í stað eru óvenju fjölmennir árgangar eldra fólks. Ekkert samfélag fæst staðið til lengdar ef þessari þróun er ekki snúið við. Margir staðanna búa einnig við einhæf atvinnuskilyrði og skort á menntunarmöguleikum. Við það hverfa úr samfélaginu hlutfallslega margar konur og eftir verða karlar sem vinna verkavinnu.

Markmiðið verður að vera að fjölga börnum og fólki á virkasta aldri 25 - 45 eða svo.

Það sem ég myndi stinga upp á að yrði gert er í stórum dráttum þetta. Það þarf að draga fram kosti þess að búa úti á landi. Þeir eru ótvíræðir og margir – og fara aðeins vaxandi með „heilbrigðari“ aldurs- og kynjasamsetningu. Þeir eru líka mismunandi eftir stöðum. Tækifæri til útivistar eru td. mismunandi eftir svæðum. Menningarstofnanir og saga er misjöfn. Mannlífið er fjölbreytt. Þannig er örugglega snilld að eiga sjókajak á Raufarhöfn og skella sér í kvöldsiglingar á meðan sá þyrfti að vera illa ónæmur fyrir fegurð mannlífsins og alheimsins sem færi ekki á kvöldin í Pollinn á Tálknafirði. Á mörgum staðanna er frábært tónlistarfólk. Það er t.d. ekki ónýtt að fara á Bach-tónleika hjá Aladár á Húsavík. Mótorkross-nördarnir gætu komist í fóstur hjá Kjartani á Klaustri og rölt með honum Ástarbrautina á kvöldin.

Nema hvað, það er ekki nóg að byggja á því sem fyrir er. Það þarf að bæta einhverju við. 

Markhópur þessar sveitarfélaga þarf að vera fólk sem ætlar sér ekki að starfa áfram í þeim atvinnugreinum sem eru jafnt og þétt að drepa þessi byggðarlög úr einsleitni. Mjög mörg störf má vinna hvar sem er. Það eina sem þarf er verulega góð nettenging og vinnuaðstaða. Ferðaþjónusta fer bara vaxandi og þessi svæði eiga þar alla möguleika. Til þess þurfa samgöngur að vera í lagi. 

En til að fólk á barneignaaldri flytji til þessara svæða þurfa skólarnir að vera framúrskarandi. Það gerist ekki nema menn þori að breyta kerfinu töluvert mikið. En með framúrskarandi skólum er mikið unnið. Fólk tekur menntun barna sinna mjög alvarlega – sérstaklega það fólk sem mest skortir á þessi svæði. Og ofan á það tekur fólk hamingju barna sinna og heilbrigði mjög alvarlega. Fámennið og náttúran býður upp á mikla möguleika.

Það sem ætti að prófa að gera við skólana á þessum svæðum er eftirfarandi:

Það ætti að leggja alla áherslu á einstaklingsmiðað nám. Henda miðlægum kennslubókum sem hannaðar eru utan um bekkjarkennslu í þéttbýli og taka upp frjálsara, skapandi nám. 

Það ætti að tryggja framúrskarandi hæft starfsfólk og borga því vel. Sveitarfélög ættu að taka eitthvað af því tóma húsnæði sem fólksfækkunin hefur skilið eftir sig og breyta í kennaraíbúðir. Íbúðirnar ættu að vera búnar húsgögnum og tækjum og vera aðlaðandi. Á hverjum stað ætti sérstaklega að huga að afþreyingu utan kennslu (siglingar, hestaferðir, fjallaferðir, róðrar...) og síðan ætti sami skólinn að starfa í nokkrum byggðakjörnum í einu. Framúrskarandi kennarar dveldu í einhvern tíma á hverjum stað og færu svo yfir á næsta stað. Það er ekki hægt að halda úti danskennara, heimilisfræði- og náttúrufræðikennara í hverju þorpi. Með þessu móti væri hægt að bjóða upp á frábæra kennslu í öllum greinum – nokkuð sem aðeins stórir þéttbýlisskólar hafa getað hingað til. Það yrði bara gert enn betur en í þéttbýlinu því nálgunin væri einstaklingsmiðuð og fámennið styrkur. Kennarar væru hvattir til að hafa fjölskyldur sem tilbúnar eru að leggja þennan lífsstíl á sig í nokkur ár í staðinn fyrir góð laun og mikla og góða reynslu.

Upplýsingatækni væri notuð markvisst og notast við 1:1 kennslufræði. Nemendur væru markvisst undirbúnir undir líf í 21. aldar samfélagi – en ekki leifar af samfélagi síðustu aldar. Kennarar gætu þess vegna búið í Ástralíu eða Síle – og starfað við skólana. 

Reynt væri að laða tímabundið til staðanna fólk með sérhæfða hæfni eða reynslu. Listamenn kæmu og héldu námskeið. Stjórnmálamenn kjördæmanna tækju þátt í samfélagsfræðikennslu (og lytu sömu stjórn kennara og presturinn á staðnum). Listamenn gætu fengið ókeypis vinnuaðstöðu og frið gegn því að leggja sitt af mörkum til skólanna og samfélagsins. Í samstarfi við háskólasetrin og þekkingarmiðstöðvar yrði lagt í mikla símenntun. Rannsóknarmiðstöð ferðaiðnaðarins kæmi að eflingu ferðaþjónustu á svæðunum o.s.frv.

Skólinn yrði samfélagsmiðstöð. Starfið þar væri opið öllu samfélaginu. Eldri borgarar kæmu í skólana og fræddu, segðu börnunum sögur eða læsu fyrir þau. Börnin kenndu þeim eldri á tölvur og tækni. Saman færu allir í ferðalög.

Ég efast ekki eitt augnablik um að svona skólakerfi yrði mjög hratt það langbesta á landinu (og þótt víðar væri leitað). Og ég efast um að það yrði á endanum mikið dýrara en þetta hefðbundna. Vissulega þyrfti Samband sveitarfélaga að styrkja innviði og koma öllu af stað – og ríkið kannski líka. Það þyrfti líka að mölva nokkra múra. En það væri algjörlega þess virði.

Bestu skólar landsins myndu skapa öflugt aðdráttarafl fyrir aldurshópana sem vantar í sveitarfélögin. Flæði fólks í gegnum þau, þar sem hver staldra í einhvern tíma skapar tengsl. Fólk heldur áfram að heimsækja staðinn og lýsir reynslu sinni. Kemur í sumarleyfi eða flyst jafnvel til frambúðar.

Það er engu að tapa að reyna.

Þessi svæði eru að deyja eins og er – og að mörgu leyti fáum við aldrei til baka það sem tapast.

Engin ummæli: