Sturlun

Ég man ekki um hvað þátturinn snérist en í einum þætti af Kenny og Spenny tók sá síðarnefndi til þess ráðs að hertaka uppáhaldshljómplötur hins. Kenny brást við með því að ræna mömmu Spennys (hvaða þáttur var þetta?). Ég man að ég veitti því athygli að hljómplötusmekkur Kennys var frekar sérkennilegur, perlurnar í safninu hans voru upptökur af ræðum Hitlers og sjálfsmorðsupptaka Jim Jones.

Þegar ég rakst á hljóðupptökuna úr Helvíti, sem ég bloggaði um fyrir nokkru, rakst ég á téða upptöku frá Jonestown. Skemmst er frá því að segja að ég hef sjaldan heyrt nokkuð jafn hrollvekjandi. Fyrir þá sem ekki þekkja var bakgrunnurinn þessi:

Jim Jones var leiðtogi í söfnuði sem var einkennileg blanda trúsöfnuðar og kommúnistaflokks. Eftir að hafa verið á hrakhólum með söfnuðinn nokkra hríð og eltur af yfirvöldum vegna skattamála kaus Jones að flytja söfnuðinn út fyrir BNA til smáríkisins Guyana í S-Ameríku. Þar leigði hann landspildu og stofnaði, nokkuð hæversklega, Jonestown nefnt eftir sjálfum sér. Jonestown átti að heita paradís á jörðu, varin gegn hættum kaldastríðsins og óæskilegum áhrifum þar sem íbúarnir nytu landsins gæða í sveita síns andlits. Raunin var önnur.

Jim Jones

Nærri þúsund manns bjuggu við harðan kost í Jonestown. Vinnan var látlaus þrælkun og aga var haldið uppi með beinskeittum og miskunnarlausum hætti. Sjúkdómar, óánægja, líkamlegir og andlegir erfiðleikar fóru að grassera og staðblærinn varð stöðugt óheilbrigðari og ómanneskjulegri.

Jonestown

Þar kom að ættingjar íbúa Jonestown fóru að hafa verulegar áhyggjur og leituðu til þess opinbera um hjálp. Sögusagnir gengu, m.a. um dýflissur og pyntingatól, og bandarísk stjórnvöld brugðust við með því að senda eftirlitsaðila til þorpsins með leyfi þarlendra stjórnvalda. Til fararinnar var valinn Leo Ryan öldungadeildarþingmaður. Ryan flaug til Guyana en reyndist erfitt að komast á leiðarenda. Það tókst þó að lokum og móttökurnar voru varfærnar en traustvekjandi. Tekið var á móti sendinefndinni með þaulæfðum látalátum sem sanna áttu að öllum liði vel. Meðan á athöfninni stóð fann einn fréttamannanna sem var með í för að miða var laumað í lófa hans. Hann las miðann: „Kæri öldungadeildarþingmaður Vernon Gosney og Monica Bagby. Vertu svo góður að hjálpa okkur burt frá Jonestown.“ Gosley hafði farið mannavillt og álitið fréttamanninn vera Ryan.

Leo Ryan

Smám saman fóru hlutirnir úr böndunum. Fólk fór að strjúka frá Jonestown, sumir fóru með sendinefndinni. Jones var tekinn á teppið af fréttamönnunum og honum var sýndur miðinn. Hann brást reiður við. Það sem næst gerðist var það að Jones lét myrða öldungadeildarþingmanninn og fylgilið um það bil sem fljúga átti í burtu. Hann boðaði aukinheldur til almenns fundar safnaðarmeðlima.

Frá flugvellinum

Upptakan er af þessum fundi. Rödd Jones er þreytuleg. Hann byrjar á að tala um að hann viti að öldungadeildarþingmaðurinn verði drepinn (en honum hafði áður verið sýnt tilræði í Jonestown). Síðan muni fjandinn verða laus. Einhverjir muni koma og drepa börnin þeirra og líf þeirra sé búið. Þeirra bíði nú að gera uppreisn, þau séu ekki í raun að fremja sjálfsmorð, þau séu að sýna andóf.

Ég hef lengi verið þeirrar skoðunar að útvarp sé um margt öflugri miðill en sjónvarp. Það er eitthvað sem gerist í huganum þegar hann meðtekur raunveruleikann eftir þessari leið. Það er átakanlegt að hlusta á grát barnanna, angist fólksins, sturlun Jones. Það er hroðalegt að átta sig allt í einu á því að börnin eru þögnuð, dáin – myrt. Það er magnað að hlusta á eina einustu konu standa uppi í hárinu á Jones og hinum brjáluðu fyrirætlunum.

Sú hét Christine Miller og það er augljóst að hana langaði ekki til að deyja. Ítrekað tók hún til máls og sagði að sjálfsmorð hlyti að vera persónuleg ákvörðun. Jafn oft kaffærði Jones málflutning hennar, ekki með ofsa, heldur drungalegri og yfirþyrmandi gæsku. Þar til söfnuðurinn snérist gegn henni og þaggaði niður í henni með dæmigerðum bolabrögðum þess sem vill ekki hlusta á úrtölur. Hún væri bara hrædd, gunga. Hún þagnaði og drakk eitrið. Hún dó. Hún dó eins og Skarphéðinn eða Sókrates, hún átti útgönguleið en kaus frekar dauðann.

Christine Miller

Alls dóu fleiri en 900 þennan dag. Jones dó sjálfur. Börnin voru myrt, sum beitt hörðu til að þau kyndgu eitruðum sykurdrykknum. Kinnar þeirra voru kreistar þar til munnarnir opnuðust nóg til að hægt væri að bera sprautu að munninum og sprauta inn. Sprautur með beygluðum nálum fundust á víð og dreif. Einhverjir höfðu barist á móti og verið sprautaðir. En flestir drukku.

Eitrað vínberja-FlavorAid

Flestir sem dóu voru ómenntaðir svertingjar. Hinir fáu hvítu flýðu. Að velja dauðann varð spurning um kynþáttarstolt. Þar dó undirmálsfólk sem treysti á góðviljaðan foringja.

Ég hygg, að þeir sem næst komist því að skilja það sem þarna fór fram séu drengirnir frá Breiðavík. Einangrunin, ofbeldið, refsingarnar, vonleysið, falsið. Allt á sér hliðstæðu.

Lærdómurinn er sá að því fylgja stórkostlegar hættur að framselja fólk til örfárra einstaklinga. Það gerðist í Breiðavík, það gerðist í Byrginu og það gerðist í Jonestown.


Skelfilegust af öllu hlýtur að hafa verið sú tilfinning að vera framseldur, með húð og hári, í hendur vondra manna – og komast ekki burt. Æskilegt er að sem fæstir upplifi slíkt en vilji einhver fá smjörþefinn þarf ekki annað en sæmilega virkt ímyndunarafl, dálítið af samúð og þessa upptöku.